Kruna Lingga miwah Kruna Tiron | Bahasa Bali - picbouzz.eu.org
A. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Rikala makarya lengkara sané anut sampun pastika mangda kauningin indik sahananing paikétan indik ngwangun kruna. Kruna kabaos pinaka dasar kaweruhan sané kanggén makarya lengkara nganutin anggah-ungguh ngwangun kruna mabasa Bali. Kruna ring basa Bali madué uger-uger sane patut kaplajahin. Ri sajeroning nyurat sakancan pah-pahan kruna mangda adung néntén ja ngantos iwang nganggén wewehan, santukan iwang nganggén wewehan pastika iwang suksman kruna punika. Punika mawinan mabuat pisan yéning alit-alité sampun prasida mlajahin kaweruhan indik kruna mangda sayan wagéd ri sajeroning makarya kruna taler nglantur prasida makarya lengkara mabasa Bali sané becik.
Baca Juga:
B. Teges Kruna
Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Kruna ring basa Bali wénten sané kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda. Nganutin wangunnyané, kruna punika kepah dados :
a. Kruna Lingga
b. Kruna Tiron
c.Kruna Dwi Lingga
d.Kruna Polah
1. Kruna Lingga
Kruna Lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan minakadi pangater, pangiring miwah seselan. Kruna lingga nganutin kecap/wanda, kepah dados :
a. Kruna Lingga nganutin kecap/ wanda Nganutin kecap utawi wandanyané, kruna lingga wénten limang soroh luiré:
- Kruna Lingga akecap/ awanda, Umpami : bé, bok, joh, yéh, juk, tum, ron, mis, tua, téh miwah sané lianan.
- Kruna Lingga kalih kecap/ kalih wanda, Umpami : basang, bawak, barak, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap, kuwir, miwah sané lianan.
- Kruna Lingga tigang kecap/tigang wanda Umpami : lascarya, semaya, semaga, purnama, celagi, lemari, pandita, semangka, miwah sané lianan.
- Kruna Lingga petang kecap/petang wanda, Umpami : kaliasem, katibangbung, katilampa, miwah sané lianan.
- Kruna Lingga limang kecap/limang wanda, Umpami : katiwawalan, kalisasuan, katimumulan,miwah sané lianan
Baca Juga:
2. Kruna Tiron
Kruna tiron inggih punika: kruna sané sampun polih wewehan (afi ks). Kruna tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru polih pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga. Wewehan sané ngwangun kruna tiron punika luiré: pangater (prefi ks), seselan, (infi ks), pengiring (sufi ks), miwah gabungan wewehan (konfi ks).
a. Pangater
Pangater punika magenah ring arep (ngater) kruna lingga. Luiré: N- (anusuara), ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pari-, pati-, maka-, saka, kuma-. Ri sajeroning wangun kruna antuk pangater N- (anusuara) wénten sané patut uratiang. Pangater N- taler kabaos anusasika. Kruna lingga sané mapangater antuk anusuara ketah kabaos kruna polah. Wangun pangeter anusuara : ny, m, n, ng, yéning kruna linggané mapurwa antuk wianjana (konsonan) k, g, muah suara vokal: a, i, u , é, o, e, miwah ardhasuara (semivokal): y, r, l, w, anusuarané ng-. sakadi: kandik dados ngandik, gunting dados ngunting, rereh dados ngrereh.
b. Seselan
Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk suara (vokal), seselan punika magenah jeng ring ajeng kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana (konsonan), punika magenah ring pungkur wianjana kapertama ring kruna lingga punika, sakadi :
Seselan [- in -] Upami: Surat dados sinurat, Raksa dados rinaksa, Ucap dados inucap, Sungsung dados sinungsung, Sahur dados sinahur.
Seselan [ - um - ] Upami: Turun dados tumurun, Seken dados sumeken, Sanggup dados sumanggup ,Atur dados umatur.
Seselan [ - ël - ] Upami: Tapak dados tlapak, Tusuk dados tlusuk.
Seselan [ - ër - ] Upami: Késék dados kresek, Gigi dados grigi.
c. Pangiring
Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkuring (ngiringang) kruna lingga, luiré : [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -e ], [-ne ].
Pengiring [-ang ] Upami : penékang, gedénang, msl
Pangiring [-in] Upami : jemakin, isinin, belinin, msl
Pangiring [-an] Upami : tegehan, jegégan, dawanan, gedénan, msl
Pengiring [-a] Upami : amaha, jagura, abana, gisina, anggona, msl
Pangiring [-n] Upami : bukun tiangé, mémén tiangé, pipin I Luhé, msl
Pengiring [-ing] Upami : sajeroning, purnamaning, kalaning, msl
Pangiring[ -é ] Upami : dokaré, gunungé, tukadé, potloté, sampiné, msl
Pangiring [-né] Upami : dokarné, batisné, jaranné, msl
d. Gabungan Wewehan
Luiré : [ ma-an ], [ ka-an ], [ bra-an ] Upami : masambatan, majaranan, makapalan, masileman, msl
Upami : kasengsaran, kasugihan, karahayuan, kadituan, msl
Upami : bragedegan, brakapakan, msl